Саха тустуутун аҕата, дипломата, профессора

Эт-хаан өртүнэн эргиччи сайдыылаах

Элбэх биллэр тустууктар, тренердэр үксүгэр Николай Николаевич тула үмүөрүһэ сылдьар буолалларын элбэхтик көрөрүм. Оччолорго сахаҕа үрдүк уҥуохтаах, толору эттээх-сииннэх тиргил киһи буолан көстөрө. Аҕата Ньукулай оҕонньор икки миэтэрэни чугаһатар үрдүк уҥуохтаах, күүстээх киһиннэн биллэр эбит. Ол да иһин Николай Николаевич төрөлкөй буоллаҕа.

Эдэр сылдьан маҥнай үс сыл боксанан дьарыктаммыт, хайыһарга оройуон чемпиона буола сылдьыбыт, атаҕынан эмиэ үчүгэйдик сүүрэр эбит. Баардаах баардах курдук, эт-хаан өртүнэн эргиччи сайдыылаах. 1957 сыллаахха көҥүл тустууга республика иккис чемпионатыгар Бүлүү хамаандатыгар киирэн бэйэтин ыйааһыныгар 73 киилэҕэ 12 тустууктан бастаан тахсар. Ол сыл хапсаҕайга республика чемпиона буолар. Иван Васильевич Морозов 130 киилэлээх нуучча бухатыыра ССРС иккис призера Бүлүүгэ сбор ыыта сырыттаҕына уол кини илиитин-атаҕын тутуһан бэрэбиэркэлээн көрөр. Олус күүһүттэн саллыбыт этэ. Эдэр уолу Николай Тарскай бэлиэтии көрөн үбүгэр-аһыгар, проеһыгар кыаллыбат уолга көмөлөһөн туран, Москваҕа физкультурнай институтка үөрэттэрэ ыытар. Үөрэнэ сылдьан, биллиилээх тренердэрдиин А.С. Карапетянныын, С.А. Преображенскайдыын, А.М. Дякинныын, Л. Красавинныын билсибитэ. Биир кэмҥэ кэлин биллиилээх тренердэр буолбут Деги Багаевтыын, Хасан Хутбеевтыын бииргэ эрчиллибитэ. Онтуката кэлин Роман Дмитриевы оскуола кэнниттэн Союз сборнайыгар киириитигэр уонна улахан тренердэргэ С.А. Преображенскайга, Барбаҕа сыһыарыыга төһүү буолбута. Саха сириттэн бастакы дипломнаах тустуу профессиональнай тренера, тустууга республиканскай категориялаах судьуйа буолар.

Эдэр тренер ситиһиилэрэ

Үөрэҕин бүтэрээт, Н.Н. Тарскай сорудаҕынан РСФСР норуоттарын иккис спартакиадатын финалыгар кыттар саха бөҕөстөрүгэр тренердиир уонна тустуу икки көрүҥэр тэҥҥэ судьуйалаһар, туйгун сыана ылар. Ити сыл Саха сирин тустууга  федерациятын бастакы председателинэн талыллар. Эһиилигэр 1960 с. эдэр уол Россия көҥүл тустууга федерациятын исполкомун чилиэнэ буолар уонна уон сыл устата үлэлиир. Ытыктыыр киһибит М.Н. Сибиряков ахтыытынан,  “Н.Н. Волков аата-суола өссө Д.П. Коркин сураҕа-садьыга дуораһыйа илигинэ Союзка, Россияҕа тахсыбыта” диир. Кавказка Саха сирэ ханна баарын билбэттэр этэ, саха тустууктарынан сирдэтэн билбиттэрэ, саха тустуутун сборнайын биэс тустууга үрдүк үөрэхтээхтэрэ, бары «ромбик» кэтэ сылдьаллара», - диэн ахтар.

Эһиилигэр, 1960 сыллаахха, Саха АССР спортивнай обществоларын уонна тэрилтэлэрин союһун председателин солбуйааччы буолар. Бу сыл Саха сирин хамаандатын бэлэмнээн Урал, Сибиир, Дальнай Восток 20 хамаандаларыттан үһүс миэстэҕэ таһаарар. Дагестан тустууга хамаандатын Дьокуускайга кэпсэтэн аҕалан, матчевай көрсүһүү оҥорон 4:4 тэҥнэһии оҥорор. Россия саамай күүстээх хамаандатын кытта оччолорго тэҥнэһии оҥоруута эдэр тренергэ улахан ситиһиитэ буолар. Ити сыл Николай Гоголев, Альберт Захаров, Сергей Иванов, Петр Гаврильев, Владимир Варламов ССРС спордун маастарын нуорматын толороллор. 1961 с. Петр Алексеев, Максим Сибиряков чаҕылхайдык тустан ССРС спордун маастара буолаллар. Петр Попов сахалартан аан бастаан оҕолорго ССРС үрүҥ көмүс призера буолар. 1962 сыл Россияҕа Николай Николаевич эрчийбит уолаттара Николай Гоголев – чемпион, Петр Алексеев – иккис призер, Эдуард Гегеев – үһүс призер буолаллар. 1963 с. уолаттар Юрий Кишиевы, Элькан Тедеевы, Али Алиевы кытта тэҥҥэ тустар буола үүммүттэрэ. Петр Попов уолаттарга ССРС-ка иккис төгүлүн үрүҥ көмүс призер буолар. Николай Гоголев, Алкивиад Иванов РСФСР сборнайыгар киирэн, Иран аатырбыт тустууктарын кытта ситиһиилээхтик тусталлар. 1964 сыл Н.Н. Волков эрчийбит хамаандата Дьокуускайга чаҕылхайдык тусталлар. Алкивиад Иванов, Петр Алексеев, Альберт Захаров, Эдуард Гегеев – кыһыл көмүс, Николай Гоголев, Алексей Ермолаев, Владимир Данилов - үрүҥ көмүс. Николай Алексеев боруонса мэтээли Саха сиригэр бэлэхтээбиттэрэ. Ити ситиһии күн бүгүнүгэр диэри хатылана илик. Ити сыл Монголияҕа буолар норуоттар икки ардыларынааҕы күрэхтэһиигэ Саха сириттэн А. Иванов, П. Алексеев киирэллэр. Хамаандаҕа Юрий Шахмурадов, Элкан Тедеев, Бимбулат Дзуцев, Геннадий Андиев курдук улуу тустууктар Николай Николаевич салалтатынан эрчиллибиттэрэ. 1965 сыл Калининград куоракка ыытыллыбыт Россия чемпионатыгар Петр Алексеев иккис төгүлүн субуруччу, Петр Попов чемпионнаабыттара, Максим Тихонов үрүҥ көмүс, Алексей Атласов боруонса призер буолбуттара. Уолаттар Волков салалтатынан эрчиллибиттэрэ.

Н.Н.Волков аан маҥнай тренерскэй үлэтин педучилищеттан саҕалаабыта. Түүн 12 чааска диэри үлэлиир кэмнэрэ баара. Онно эрчийбит уолаттара Семен Алексеев, Юрий Васильев, Моисей Литвинцев, Денис Кривошапкин, Алексей Мостахов, Иннокентий Протодьяконов, Валерий Колодезникор, Николай Степанов – бары ааттаах-суоллаах улахан спорт маастардара буолбуттара. Дьэ ити барыта Николай Николаевич бэйэтин кэмигэр уһулуччулаах тренер буоларын туоһулуур. Оччолорго улахан дьоҥҥо Россия, Союз, тас дойдуларга таһааран ситиһиилээхтик туһуннарыы улахан ситиһии. Тоҕо диэтэххэ, Саха сиригэр көҥүл тустуу Кавказ республикаларыттан быдан хаалан сайдыбыта.

Саха тустуутун аҕата, дипломата, профессора

Николай Николаевиһы ити үлүгэрдээх чаҕылхай дакаастабыллары аҕалан туран саха тустуутун аҕата диэхпин баҕарабын. Ону ааһан кинини саха тустуутун улахан дипломата диибин. Холобура, 1964 сыллаахха Россия күрэхтэһиитин Саха сиригэр ыытар уустуктардаах этэ. Өссө даҕаны оннук улахан таһымҥа тиийэ илик этибит. Онно Николай Николаевич улахан авторитета, тустуу улахан тренердэрин, салайааччыларын кытта билсиитэ-көрсүүтэ улахан оруолу ылбыта. 1966 сыллаахха аан бастаан саха тустууктарын аан дойду көбүөрүгэр таһаарыыта тоҕо эрэ үчүгэйдик сырдатыллыбатах. ССРС тустуу федерациятын эппиэттиир сэкиритээрэ Н.Д. Сырчины кытта бары сатабылын киллэрэн, кэпсэтэн, Вячеслав Карповы, Алексей Ермолаевы, Петр Алексеевы, Петр Попову Тбилиситээҕи аан дойду турнирыгар эрчиллэ баралларын ситиспитэ. Эрчиллэргэ көҥүл ылыы боростуой боппуруос буолбатах этэ. Эрчиллибит эрэ тустуук Тбилиситээҕи турнирга киирбэт этэ. Турнирга кыттыы улахан кэпсэтиини эрэйэрэ. Союз хамаандатын старшай тренердэрин А. Дякины, В. Балавадзены кытта официальнайа суох тус бэйэ көрсүһүүнү, кэпсэтиини ыытан, бэйэтин сөбүлэтэн уолаттарын Тбилиситээҕи турнирга кытталларын ситиһэр уонна ону ааһан бэйэтин ол турнирга Союз хамаандатын үһүс тренеринэн анаттарар. Мин итини төһө ыараханын ССРС көҥүл тустууга федерациятын исполкомун чилиэнэ буола сылдьан, ССРС көҥүл тустууга сүүмэрдэммит хамаандатын Сиэтллааҕы Игры доброй воли оонньууларыгар бэрэстэбиитэлэ буола сылдьан эт хааммынан билбит дьыалам. Ол турнирга эдэркээн Вячеслав Карпов үһүс, Петр Алексеев биир да хотторуута суох иккис, Алексей Ермолаев грузин бөҕөстөрүн кэнниттэн үһүс, Петр Попов олус күүстээх састаапка бэһис буолаллар. Ити саха тустууктара аан дойду таһымыгар маҥнайгы тахсыылара этэ. Омук тустууктарын тренердэрэ, специалистара саха тустууктарын аан бастаан бэлиэтии көрбүттэрэ. Кинилэр тустар истииллэрин, харса суохтарын, сылайбаттарын, былчыҥнарын структуратын туһунан үрдүк сыанабылы биэрбиттэрэ. Элбэх спортивнай хаһыаттарга суруйбуттара. 1968 сыллаахха Н.Н. Волков Болгарияҕа буолбут Аан дойду ыччаттарын, студеннарын фестивалыгар ССРС сүүмэрдэммин хамаандатын көҥүл тустууга тренерэ буолан салайан илдьэ сылдьыбыта. Официальнай биллэриигэ Саха сирин тустууга хамаандата Советскай Союз спортивнай чиэһин көмүскүүр диэбиттэрэ. Ол курдук Петр Платонов, Иван Соловьев, Константин Леонтьев, Николай Захаров олус тахсыылаахтык тустубуттара. Дьэ ити барыта Николай Николаевич Волков өҥөтө, дипломатиката буолар. Дьэ мин ол иһин кинини тустуу улахан дипломата диэн ааттыыбын.

1989 сыллаахха Махачкалаҕа буолбут ССРС чемпионатын кэнниттэн миигин уонна Роман Михайловиһы улуу Али Алиев муора кытылыгар даачатыгар ыҥыран күндүлээбитэ. Онно Юрий Шахмурадов, Нугзар Журули бааллара. Николай Николаевиһы олус ытыгылаан ахтыбыттарын испэр олус киэн туттубутум. Запорожьеҕа буолбут ССРС чемпионаатын кэнниттэн катерынан күүлэйдэтэ сырыттахтарына, Чечня улуу тренерэ Деги Багаев бэйэтинэн кэлэн, Николай Николаевич туһунан олус истиҥник ахтан ыйыталаспыта олус астык этэ.

Николай Николаевич 2001 сыллаахха сааһыран баран, 69 сааһыгар «Самоутверждение личности борца вольного стиля в истории развития спорта Республики Саха (Якутия)» темаҕа педагогическай наука кандидатын учуонай степенин ыларга диссертация ситиһиилээхтик көмүскээбитэ. Диссертацияҕа саха тустуутун 1956-2001 сс. историятыгар олоҕуран, саха бөҕөстөрө сайдыыларын уратыларыгар научнай-педагогическай ырытыы, чинчийии, түмүктээһиннэр оноһуллубуттара. Диссертациятыгар, авторефератыгар аан бастакынан өр сылларга бииргэ үлэлээбит киһитин, улуу тренер Д.П Коркин научнай концепцияларын ырыппыта, киэн научнай эйгэ билиитигэр таһаарбыта. Барыта Саха сирин тустуутун уонна тустууктарын туһунан биэс кинигэни суруйда. Хас биирдии кинигэтэ тустуу энциклопедията буолар. Ону ырытан көрдөххө хас сыллаахха тустууктар ханнык ситиһиини көрдөрбүттэрэ, хайдах тустубуттара, ханнык албаһы туттубутара, аан дойду улуу тустууктарын кытта чугуйбакка хорсуннук тустубуттара барыта тиһиллэ сылдьар эбит. Саха сирин киэн тустар тустууктарын Петр Попову, Алкивиад Иванову, Николай Гоголевы о.д.а көрөн турар курдук сиһилии ырытар. Саха сирин тустуутун дьолугар тустуу хайдах сайдан иһиитин тиһэн, ырытан, ууран биэрбит. Эмпирическэй матырыйаала хас да докторскай диссертацияҕа тиийиэн сөп эбит. Ону баара практическай тренерскэй үлэҕэ сыстан хаалан наукаҕа эрдэ барбакка хаалбыта хомолтолоох. Онон мин Николай Николаевиһы саха тустуутун профессора диибин.

Дьоллоох аҕа, эһээ

Кинини аҥаардас улуу тренер эрэ быһыытынан көрөр добук буолуо. Тыа сириттэн Хотун Бүлүү түгэҕиттэн төрүттээх буолан булка-аска олус сыһыаннаах. Тайаҕы да, эһэни да, куһу-хааһы да, куобаҕы да бултаабыт ахан киһи. Балыгар да үчүгэй. Киһи быһыытынан дьону- сэргэни кытта уопсай тыл булан кэпсэтэринэн, улаатымсыга суоҕунан, кэпсэлэ элбэҕинэн, юмордааҕынан киһи киэнэ мааныта. Улахан дьиэ кэргэн аҕата, эһээтэ. Кэргэнинээн Тамара Васильевналыын 58 сыл бииргэ олороллор. Нижнэй Новгородтан Саха сиригэр үлэҕэ кэлбит кыыһы киһи көстүүлээҕэ буолан кып гыннаран кэргэн ылар. Тамара Васильевна кэлин ЯГУ-ну медицинскэй факультетын кыһыл дипломунан бүтэрэр уонна үйэтин тухары бырааһынан үлэлиир. Икки уол оҕолоохтор элбэх сиэннэрдээхтэр. Эһээлэрин суолун батан, тустуу араас көрүҥүнэн дьарыктаммыттар. Маастарга кандидаттар. Улахан уол Валерий милиция отставкаҕа полковнига, кыра уол Сергей летчик, Боинг самолет пилота, ону таһынан “Саха авиа” хампаанньа генеральнай директорын солбуйааччыта.

Онон Николай Николаевич дьоллоох аҕа, эһээ. Сотору 85 сааһын томточчу туолаары сылдьар. Ис сүрэхпититтэн эҕэрдэлиибит, дьолу-соргуну, уһун доруобай олоҕу баҕарабыт.

Макар ЯКОВЛЕВ,